پتروشیمی از صنایعی است که در زنجیره صنعت نفت بیشترین تأثیر را در بحث تکمیل زنجیره ارزش و ارزآوری دارد؛ تکمیل زنجیره ارزش، تأمین نیاز بازار داخل برای تولید محصول نهایی و حداکثر استفاده از منابع هیدروکربوری برای تولید محصولات باارزش‌تر از هدف‌گذاری‌های انجام‌شده در داخل است.
حدود ۷۰ درصد محصولاتی که در صنعت پتروشیمی تولید می‌شود، در بازار داخل جذب نمی‌شود بلکه با هدف تأمین ارز مورد نیاز کشور صادر می‌شود، به همین دلیل و با توجه به برخورداری ایران از منابع غنی نفت و گاز و ارزش افزوده بالای سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی عده‌ای در دهه‌های اخیر بر آن شدند تا مجوز تاسیس واحدهای پتروشیمی دریافت کنند.
این طرح‌ها که گاه به توصیه دیگران، گاه با اهرم فشار سیاسی نمایندگان و افراد صاحب نفوذ و حتی ذوق زدگی برای رسیدن به درآمدهای ارزی بود، در میانه راه به حال خود رها شد، رویه‌ای که سبب شد طرح‌های متعددی بدون حصول نتیجه بر زمین بمانند؛ طرح‌هایی که فقط مجوز گرفته‌اند تا با استفاده از آن زمین یا تسهیلات بانکی بگیرند و کار را رها کنند.
حبس سرمایه‌های ملی در طرح‌هایی بدون صرفه اقتصادی
واقعیت این است که صنعت پتروشیمی ذخیره ارزش و اشتغال زایی بالایی دارد و همین امر در سال های گذشته سبب شکل گیری پتروشیمی های کاغذی شده است که با توصیه برخی مقام های ملی و یا محلی مجوز گرفته اند اما به دلیل نداشتن صرفه اقتصادی در آن منطقه، در نظر نگرفتن مسایل زیست محیطی مانند تامین آب و یا توپولوژی محلی که قرار بوده در آنجا تاسیس شوند، اکنون بلاتکلیف مانده و بخش اعظمی از سرمایه‌های ملی را محبوس خود کرده‌اند.
در دو دهه گذشته برخی طرح های پتروشیمی با وعده اشتغال هزاران نفر از جوانان، رفع بیکاری و رونق اقتصادی کلنگ زنی شدند، اما در عمل به دلیل نبود منابع آبی، مشکلات زیست محیطی، نداشتن صرفه و فقدان توجیه اقتصادی به صورت بلاتکلیف رها شده اند و سرمایه گذار آنها به بهانه های مختلف، فقط زمین های با ارزش این پروژه ها را حفظ کرده اند و یا از تسهیلات دریافتی برای کار دیگری بهره برده و سایه سنگین طرح پتروشیمی نیمه تمام بر اقتصاد کشور تحمیل شده اند.
تداوم بلاتکلیفی این طرح های بی سرانجام می تواند هزینه‌های سنگینی بر اقتصاد کشور تحمیل کرده ضمن آنکه فرصت را از دیگرانی که واقعا توانایی انجام کار را داشته و طرح هایی با امکان سنجی های صحیح دارند بر زمین بمانند.
پتروشیمی‌های بر زمین مانده کدامند؟
بیش از ۱۰ مجتمع پتروشیمی در سال‌های اخیر کلنگ زنی شده‌اند، اما به دلیل ملاحظات مختلف، همچنان بلاتکلیف و نیمه کاره مانده‌اند که در ادامه نگاهی به وضعیت شماری از این طرح‌ها می‌اندازیم:
پتروشیمی گلستان، پلی اتیلن دهدشت، پتروشیمی بروجن، پتروشیمی زنجان، پتروشیمی فیروز آباد، ممسنی، داراب، جهرم و استهبان از جمله این طرح های بلاتکلیف هستند.
پتروشیمی دهدشت (پلی اتیلن دهدشت) در سال ۱۳۸۸ کلنگ زنی شد، اما پس از گذشت حدود ۱۲ سال در حال حاضر میزان پیشرفت آن به حدود ۱۷.۹ درصد رسیده است.
پتروشیمی دنا که در شهرستان دهدشت و دشت کلاچو واقع شده، پس از گذشت ۱۱ سال حدود ۶۸ درصد پیشرفت کرده است.
طرح اوره آمونیاک زنجان نیز که در سال ۱۳۸۶ کلنگ زنی شده، همچنان در مرحله ساخت قرار دارد. با وجود اینکه ۱۴ سال از آغاز ساخت این مجتمع می‌گذرد، زمان راه اندازی آن، همچنان نامشخص است.
طرح ابن سینا اندیمشک که با لیسانس شرکت ELIT چین برای تولید محصول EO در حال اجراست، پس از دو سال به پیشرفت فیزیکی ۲ درصدی رسیده است.
پتروشیمی بروجن نیز از طرح هایی است که به علت کمبود منابع آبی، بلاتکلیف مانده است. شهرستان بروجن که خود گرفتار کم آبی است، توان تامین آب مورد نیاز پتروشیمی بروجن را ندارد. با وجود اینکه در سال های گذشته، طرح های مختلفی برای تامین آب این مجتمع از جمله احداث تونل انتقال آب، ارایه شده اما هیچ کدام جنبه عملیاتی نیافته است.
تاخیر چندین ساله در ساخت این پتروشیمی در حالی است که چند ده هکتار از مراتع چرای دام برای ساخت این مجتمع، حصارکشی شده و تکلیف این زمین نیز مشخص نیست.
ورود شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای تعیین تکلیف طرح‌ها
اکنون و در سالی که به «سرمایه گذاری برای تولید» نامگذاری شده، در تازه‌ترین اقدام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران از تلاش برای تعیین تکلیف چنین طرح هایی خبر داده است؛ حسن عباس زاده معاون وزیر نفت در این باره گفته است: قانون‌گذار تا پایان شهریور ۱۴۰۴ فرصت داده است که این طرح‌ها تعیین تکلیف شوند.
وی با بیان اینکه این طرح‌ها به سه گروه سبز، قرمز و زرد تقسیم شده‌اند، طرح‌های سبز را طرح‌هایی دانست که پیشرفت قابل توجهی داشته و از همین رو باید آنها را مورد حمایت قرار دهیم تا به بهره‌برداری برسند.
مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی افزود: طرح‌های قرمز به بخشی اطلاق می‌شود که به شکل صوری و به قصد استفاده از منابع کشور مانند زمین و تسهیلات، مجوزی اخذ کرده‌اند و اهتمامی برای سرمایه‌گذاری روی آنها وجود ندارد. حالا اینها دارای چه نوع خوراک گاز یا مایع باشند، به عنوان طرح قرمز برچسب‌گذاری شده‌اند.