قنات قصبه گناباد در خراسان رضوی، به‌عنوان یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های آبی جهان و سرگروه پرونده ثبت جهانی قنات‌های ایران، میراثی است که بیش از ۲۵۰۰ سال حیات و آبادانی را در دل کویر رقم زده است. این قنات با مادرچاهی به عمق بیش از ۳۳۰ متر، نه تنها شاهکاری از مهندسی سنتی ایرانیان به شمار می‌رود، بلکه همچنان نقش حیاتی در تأمین آب و استمرار زندگی شهری و روستایی منطقه ایفا می‌کند.
حمیدرضا محمودی، مدیر پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این سخنان، درباره اقدامات عمرانی که برای حفاظت از این قنات انجام شده است، گفت: این قنات به‌عنوان سرگروه پرونده ثبت جهانی قنات‌های ایران شناخته می‌شود. روند ثبت جهانی آن از سال ۱۳۹۳ آغاز شد. در همان سال، ما دو ورودی برای قنات ایجاد کردیم. این ورودی‌ها در واقع مسیری بود که جهاد کشاورزی در دهه ۱۳۷۰، به‌منظور رفع انسداد قنات با دستگاه مکانیکی ایجاد کرده بود. در سالهای ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴، این رمپ را در دو بخش به پلکان تبدیل کردیم تا ارزیاب یونسکو بتواند از همان مسیر وارد قنات شود. این اقدام، نخستین فعالیت عمرانی پایگاه در آن زمان به شمار می‌رفت.
او اضافه کرد: پس از آن، پایگاه به پوشش پلکان و اجرای استحکام‌بخشی در مسیر بین ورودی یک و دو، به طول ۴۰۰ متر در زیرزمین، اقدام کرد. این بخش از مسیر که پیش‌تر متروکه بود، برای بازدید ارزیابان یونسکو آماده شد. از دیگر اقدامات صورت‌گرفته می‌توان به نصب تابلوهای معرفی جاده‌ای در مسیرهای مواصلاتی به شهرستان گناباد اشاره کرد. همچنین، در خود سایت، کانکس سرویس بهداشتی مستقر شد، پارکینگ موقت ایجاد شد و زیرساخت‌های الکتریکال فراهم آمد.
محمودی اظهار کرد: با توجه به وسعت بالای سایت، حریم آن ۳۱۰ کیلومتر مربع و محدوده پیش‌بینی‌شده برای خدمات گردشگری حدود ۲۰۰ هکتار است. قنات قصبه از دو رشته اصلی با مجموع طول ۳۳ کیلومتر تشکیل شده است. با توجه به بزرگی پروژه، خدمات گردشگری فعلاً در محدوده ۲۰۰ هکتاری سایت اجرا می‌شود.
او ادامه داد: در این محدوده، پارکینگ موقت، زیرساخت‌های الکتریکی و کانکس نصب شده و در مسیر منتهی به پایاب و گذر از کوچه‌باغ‌ها، اقدامات مرمتی روی سازه‌های وابسته به قنات انجام شده است. همچنین کاوش‌های باستان‌شناسی در بخش‌هایی مانند آسیاب‌های مسیر صورت گرفته و برخی عناصر معنوی مرتبط با قنات، همچون «نرد ماهی‌های قنات» و «لیوان تقسیم آب» به ثبت آثار معنوی کشور رسیده‌اند.
مدیر پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد به اجرای طرح مسیر گردشگری قنات قضیه اشاره کرد و گفت: در سالهای اخیر، پایگاه طرحی برای مسیر گردشگری به طول ٢/٧ کیلومتر تهیه کرده است که در آینده باید آماده بهره‌برداری شود. این مسیر شامل نقاط شاخصی همچون مسجد جامع قصبه، خانه فنجان‌ها، آسیاب‌ها، پایاب‌ها، مظهر قنات و باغ‌ها خواهد بود.
محمودی با بیان اینکه از مهم‌ترین اقدامات اخیر می‌توان به تملک ۱۲/۷ هکتار از عرصه واقع در بخش طرح گردشگری اشاره کرد، افزود: همچنین، قراردادی با دانشگاه تهران برای تهیه طرح مدیریت و طرح جامع گردشگری بسته شده است. در حال حاضر، فاز چهارم مسیر گردشگری در دست اجراست و پارکینگ اصلی سایت نیز در سال جاری به بهره‌برداری خواهد رسید. نصب تابلوهای نوری و تکمیل زیرساخت‌های الکتریکال نیز از جمله برنامه‌های جاری است.
او درباره وضعیت فعلی قنات قصبه گفت: قنات قصبه عمیق‌ترین مادر چاه را در میان قنوات ایران و جهان دارد، با عمقی بیش از ۳۳۰ متر، که به دلیل دسترسی این مادرچاه به منابع عمیق آب زیرزمینی، قنات کمتر تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته و آب آن کاهش نیافته است. لایروبی‌های انجام‌شده در سالهای اخیر نیز موجب افزایش دبی آب از ۱۳۰ لیتر به ۱۵۱ لیتر در ثانیه شده است.
مدیر پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد ادامه داد: در خصوص سایر قنات‌های شهرستان گناباد، هر آنچه ثبت ملی شده باشد، تحت نظارت مستقیم ماست. همکاری تنگاتنگی نیز با اداره آب شهرستان وجود دارد.با این حال، بسیاری از قنات‌های شهرستان خشک شده‌اند. حدود ٢٠ قنات دائمی در شهر گناباد داریم و خوشبختانه، در محدوده قنات قصبه از دهه ۶٠ حفر هرگونه چاه ممنوع شده که این امر، عامل مهمی در جلوگیری از خشک شدن قنات بوده است.
محمودی درباره وضعیت بودجه پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد گفت: در زمینه بودجه، آنچه مربوط به حوزه گردشگری است، از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تأمین می‌شود و آنچه مربوط به سازۀ قنات است، به جهاد کشاورزی مربوط است. پیشنهاد ما به مسئولان این بوده که برای ۱۱ قنات ایرانی ثبت جهانی، اعتباری ملی سالانه تخصیص یابد تا حفاظت سازه‌ای آنها تضمین شود، اما تاکنون این پیشنهاد به نتیجه نرسیده است.
او درباره نقش قنات‌ها در مدیریت بحران خشکسالی اظهار کرد: قنات قصبه، با پیشینه ۲۵۰۰ ساله، نمونه‌ای موفق از مدیریت سنتی آب است. عوامل اصلی خشک‌شدن قنات‌ها شامل توسعه شهری، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و حفر چاه‌های عمیق در محدوده قنات است. جلوگیری از این اقدامات می‌تواند ماندگاری قنات‌ها را تضمین کند.
محمودی همچنین تأکید کرد: مهم‌ترین تهدیدهای پیش‌روی قنات‌ها، حفر چاه در محدوده قنات‌ها و ساخت‌وساز غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغی مرتبط با قنات است، در صورتی که جهاد کشاورزی و اداره امور آب به‌طور جدی با این موارد مقابله کنند، امکان حفاظت بلندمدت از قنوات کشور وجود خواهد داشت.